Sasampunipun mangertosi bilih ing pungkasaning abad ka 16 wonten karaton Islam nusa Jawa sisih tengah kidul ingkang winastan Mataram. Karaton punika punjeripun wonten ingkang winastan ing laladan kota gede (waos: kutha gedhé) ingkang mapan wonten sisih kidul wétan kitha Yogyakarta sapunika.

Salajengipun boyong kadhaton dhateng Kreta, Plèrèd, Kartasura, saha Surakarta. Saya dangu, kawibawan saha kakiyatanipun Mataram saya asor awit kraman saking Kumpeni Walandi. Satemah, tuwuh golongan anti penjajah ingkang dipun tindhihi déning Pangéran Mangkubhumi kanggé nempuh dhumateng Kumpeni sarta sawatawis kawula ingkang asung pambéla dhateng Walandi, kados patih Pringgalaya. Kanggé mungkasi pabenan kasebat, dipunwontenaken prajanjèn Giyanti utawi palihan nagari.

Prajanjèn Giyanti ingkang dipuntetepaken ing tanggal 13 Fèbruari 1755 Kemis Kliwon 12 Rabiul Akir 1680, nerangaken bilih kraton Mataram dipunpalih dados kalih, inggih punika Kasunanan Surakarta Hadiningrat saha Kasultanan Ngayogyakarta Hadiningrat, Surakarta dipunpangarsani déning Susuhunan Paku Bhuwana II, déné Ngayogyakarta utawi limrah kasebat Yogyakarta dipun pangarsani déning Pangéran Mangkubhumi, ingkang samangkénipun ngagem jujuluk asma Sultan Hamengku Bhuwana I.

Sasampunipun prajanjèn Giyanti, Sultan Yogyakarta kaliyan Sunan Surakarta ngawontenaken papanggihan wonten ing Lebak Jatisari ing tanggal 15 Fébruari 1755, salebeting papanggihan punika dipunrembag, bab andum kabudayan saben – saben karaton. Pasarujukan ingkang – ingkang dipunwastani prajanjèn Jatisari punika ngrembag bab bèntenipun tetenger karaton kalih ingkang sampun madeg karaton piyambak – piyambak.

Ingkang dipunrembag wonten prajanjeng punika antawisipun, tata cara busana, adat lan wewaton, basa, gamelan, beksan, lsp. Wosipun prajanjen punika inggih punika Sultan Hamengku Buwana I badhe nglajengaken tata cara saha budaya Mataram ingkang sampun kalampahan. Wondene Sunan Pakubuwana III badhe paring ewahan utawi yasa budaya enggal. Pepanggihan Jatisari punika minangka wiwitan bentenipun budaya antawisipun Yogyakarta kaliyan Surakarta.

Tanggal 13 Maret 1755 (Kemis Pon, 29 Jumadilawal 1680 AJ) inggih punika tanggal wigati kangge Kasultanan Ngayogyakarta. Inggih ing tanggal punika dipunwastani Hadeging Nagari Ngayogyakarta Hadiningrat. Salajengipun, Sultan Hamengku Buwana I amiwiti pambangunanipun Karaton Ngayogyakarta ing tanggal 9 Oktober 1755.

Lampahipun pambangunan ngantos ndungkap setunggal warsa. Ing wekdal pambangunan kasebat, Sri Sultan Hamengku Buwana I kaliyan kulawarga pidalem ing Pasanggrahan Ambar Ketawang. Sri Sultan Hamengku Buwana I kaliyan kulawarga saha para pandherekipun mlebet Karaton Ngayogyakarta malih wonten ing tanggal 7 Oktober 1756 (Kemis Pahing, 13 Sura 1682). Wonten ing pananggalan Jawi, kadadosan punika dipunparingi tenger mawi sengkalan memet, inggih punika “Dwi Naga Rasa Tunggal” saha “Dwi Naga Rasa Wani”.

Nut lampahipun zaman, wewengkon Kasultanan Ngayogyakarta nglampahi owah gingsir. Mliginipun ngengingi bab pamarentah kolonial Walandi saha Inggris. Ing tanggal 20 Juni 1812, nalika Inggris kasil nempuh saha bedhah karaton, Sultan Hamengku Buwana II dipunpeksa lengser kaprabon. Sesulihipun, Sri Sultan Hamengku Buwana III dipunjiyat masrahaken sepalih wewengkonipun supados dipunparingaken dhumateng Pangeran Natakusuma (putra Hamengku Buwana I) ingkang dipunangkat dening Inggris minangka Adipati Paku Alam I.

Wewengkon Kasultanan ingkang dipunparingaken dhumateng Paku Alam I inggih punika wonten sajroning Nagara saha sanesipun wonten Adikarta (Kulonprogo sisih kidul). Daerah punika nggadhahi sipat otonom saha saged dipunwarisaken dhumateng tedhak turunipun Pangeran Natakusuma. Awit saking makaten, wiwit 17 Maret 1813, Adipati Paku Alam I biwarakaken adeging Kadipaten Pakualaman.

Owah-owahan wonten malih sasampunipun dumadosipun Republik Indonesia ing tanggal 17 Agustus 1945. Sri Sultan Hamengku Buwana IX paring pamuji dhumateng para proklamator kamadikan awit adegipun nagari enggal kasebat. Panyengkuyung saya ageng nalika Sri Sltan Hamengku Buwana IX saha Sri Paduka Paku Alam VIII ngawedalaken amanat ing tanggal 5 September 1945 saha nerangaken bilih wewengkonipun kalebet ing Negara Republik Indonesia.

Nampi amanat kasebat, mila Presiden kapisan Republik Indonesia, Ir. Sukarno, netepaken bilih Sultan Hamengku Buwana saha Adipati Paku Alam minangka dwi-tunggal ingkang mengku Daerah Istimewa Yogyakarta (DIY). Gelar keistimewaan kasebat dipuntetepaken kanthi UU No. 13 Warsa 2012 bab Keistimewaan DIY. Kanthi makaten, dipunajab supados sedaya wujud warisan budaya ing Kasultanan Ngayogyakarta saha Kadipaten Pakualaman saged tetep lestari.