Gusti Raden Mas Dorojatun, asma timuripun. Mijil surya 12 April 1912. Putra kaping sanga Sri Sultan Hamengku Buwono VIII saking garwa, Raden Ajeng Kustilah utawi Kanjeng Ratu Alit.

Nalika timuripun, GRM Dorojatun kathah wekdal wonten ing sak jawining Kedhaton, Sri Sultan Hamengku Buwono VIII nitipaken dhateng keluwarga Belanda. Nalika yuswa 4 tahun, dipun titipaken ing keluwarga Mulder, kepala sekolah NHJJS(Neutrale Hollands Javansche Jongen School).

Keluwarga Mulder pikantuk pesen supados nggulawenthah GRM Dorojatun kadosta rakyat biasa. GRM Dorojatun kedah gesang mandiri mboten pareng dipun asuh pembantu. Asma GRM Dorojatun wonten ing keluwarga menika kasebat Henkie(Henkie kecil), tebih saking asma bangsawan.

GRM Dorojatun nempuh pawiyatan wonten ing Frobel School(taman kanak-kanak), lajeng Eerste Europe Lagere School B nuli pindhah dhateng Neutrale Europese Lagere School. Saksampunipun, nglajengaken wonten Hogere Burgerschool ing Semarang lan Bandung.

Wonten HBS dereng purna ananging Ramanipun ngersakaken GRM Dorojatun kaliyan sedherekipun dipun kirim wonten Belanda. Saksampunipun Gymnasium, GRM Dorojatun nglajengaken wonten ing RIjkuniversiteit Leiden. Wonten ing mriki, GRM Dorojatun nyinaoni ngelmu hokum lan tata kaprajan(tata negara) sinambi ndherek klub debat ingkang dipun pandhegani dening Profesor Schrieke. Wonten ong mriki ugi, GRM Dorojatun pitepangan kaliyan Putri Juliana ingkang sak mangkih dados Ratu Belanda.

Warsa 1939, politik dunia sansaya mboten kanten-kantenan. Sri Sultan Hamengku Buwono VIII nimbali kondur GRM Dorojatun sanajan dereng purna anggenipun sinau. Sak duginipun wonten Batavia, dipun papag kaliyan Sri Sultan Hamengku Buwono VIII. Wonten ing pepanggihan punika, Sri Sultan paring Keris Kyai Joko Piturun, ingkang werdinipun GRM Dorojatun dados Pangeran Pati nuli jumeneng Sultan sak sampunipun HB VIII mangkat. Sri Sultan HB VIII seda mboten dangu sak dugining Ngayogyakartaning RS Panti Rapih.

Mergi GRM Dorojatun anggenipun jumeneng nata mboten gampil. Calon Sultan kedah ndamel prejanjen kaliyan pihak Belanda. Politisi senior Belanda, Dr. Lucien Adam ingkang yuswa 60 taun, kedah debat kaliyan GRM Dorojatun nalika semanten yuswa 28 taun. Dene perkawis ingkang dereng dipun sarujuki inggih punika:

1. GRM Dorojatun mboten sarujuk menawi Pepatih Dalem ngrangkep dados pegawe colonial, menika mindhak dados wonten konflik kepentingan.
2. Mboten sarujuk menawi penasehatipun ingkang mutusaken Walandi
3. Mboten sarujuk menawi prejurit karaton dipun prentah langsung kaliyan Walandi

Sakdangunipun 4 sasi mboten ngasilaken prejanjen, GRM Dorojatun nuli nyarujuki mboten mawi kompromi malih. Dr. Lucien Adam mila ngantos gumun menawi GRM Dorojatun nyarujuki sedaya usul, mboten wonten ingkang dipun tolak. Ing sanes wekdal, Sri Sultan HB IX nyariosaken menawi menika saking pengalamanipun angsal wisik ingkang ngaken nyarujuki sedaya usulan amargi sekedhap malih, Walandi sampun badhe medal saking tlatah Mataram punika.

Wonten ing surya 12 Maret 1940 mapan ing Tratag Prabayeksa, prajanjen kalian Walandi ingkang isinipun 17 bab lan 59 pasal, dipun tapak asmani tanpa dipun waos malih. Prajanjen menika lumampah nalika GRM Dorojatun sampun jumeneng nata.

Dinten Senin Pon, 18 Maret 1940, GRM Dorojatun dipun jumenengaken minangka Pangeran Pati kanthi gelar Pangeran Adipati Anom Hamengku Negara Sudibja Radja Putra Narendra Mataram kalajengaken dipun jumemengaken nata kanthi gelar Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kandjeng Sultan Hamengku Buwono Senopati Ingalaga Ngabdurrakhman Sayidin Panatagama Kalifatullah Kaping IX.

Ing dinten punika, Ngarsa Dalem Kaping IX maosaken pidato lan wonten setunggal kalimat ingkang dados kawentar dugi wekdal punika inggih cara jawinipun, “Aku ngangsu kawruh ing tlatah Barat ananging sepisan aku tetep wong Jawa.” (Saya memang berpendidikan Barat tapi pertama-tama saya tetap orang Jawa)

Sri Sultan Hamengku Buwono IX: Pangeran ing sajroning Republik

Nalika Indonesia merdika ing 17 Agustus 1945 kanthi ngumumaken Proklamasi ingkang dipun waos Soekarno kaliyan Moh Hatta, Sri Sultan Hamengku Buwono IX nuli ngirimaken telegram paring selamat kagem para proklamator kalih dinten saksampunipun kamardikan. Kalih minggu saklajengipun, ing surya 5 September 1945, Hamengku Buwono IX sesarengan Paku Alam VIII ngedalaken maklumat ingkang werdinipun menawi Ngayogyakarta menika dados bagianipun Republik Indonesia.

Ngayogyakarta lajeng mlebet era anyar ing abad modern amargi sampun sanes negari piyambak, ananging mlebet wilayah Republik Indonesia. Keputusan menika ingkang dipun dukung kalian rakyat, sakmangkih dipun buktekaken kanthi pengabdian ingkang totalitas.

Nalika negari ingkang nembe lair punika dipun ganggu kaliyan pihak Walandi, HB IX ngaturi para tetungguling bangsa kagem pindhah dhateng Ngayogyakarta. HB IX ngandaraken menawi Ngayogyakarta sumadiya dados Ibukota negari Republik Indonesia ingkang nembe lair menika.

Peran Sri Sultan Hamengku Buwono IX kagem republic ugi dipun buktekaken mawi dukungan finansial. Sakdangu pemerintahan Republik Indonesia wonten ing Ngayogyakarta, sedaya urusan arta dipun pendhetaken saking kas karaton. Menika kadosta gaji Presiden/Wakil Presiden, staff operasional TNI dugi biaya dinas lan akomodasi delegasi ingkang dipun kirim dhateng luar negeri. Sri Sultan Hamengku Buwono IX mboten nate ngemut-emut pinten arta igkang sampun dipun ginaaken. Miterat HB IX, menika sampun dados bagian saking perjuangan. Ugi Sinuwun paring amanat kagem penerusipun mboten pareng ngetang-etang menapa malih nyuwun gantos biaya ingkang sampun dipun ginaaken kagem republik punika.

 Warsa 1949 nalika Soekarno-Hatta sekaliyan para staff Kabinet RI kedah kondur dhateng Jakarta, Sri Sultan Hamengku Buwono IX paring pesen kanthi manah ingkang awrat, “Yogyakarta sudah tidak memiliki apa-apa lagi, silakan lanjutkan pemerintahan ini di Jakarta.” Mekaten wau Sri Sultan ngleksanakaken sabda pandita ratunipun jumbuh kaliyan telegram ingkang dipun kirim kalih dinten saksampunipun proklamasi, menawi Sinuwun “sanggup berdiri di belakang pimpinan Paduka Yang Mulia.”

Sejarah sampun nyathet menawi perjuangan Indonesia nuju kados sakmenika mawi fase pasang surut. Ing purnaning Orde Lama, nalika Soeharto dados Presiden, kathah negari-negari ingkang dereng pertados dhateng Indonesia. Soeharto mboten kawentar, mboten kathah ingkang mangertos. Indonesia wekdal menika saweg dipun tebihi negari sanes amargi sikap anti-asing ingkang langkung kiyat. Wonten ing kahanan mekaten, Sri Sultan kersa keliling ing negari-negari kagem pados dukungan menawi Indonesia mboten kados ingkang dipun wartaaken. Mila saking punika, Indonesia pikantuk dukungan malih saking negari sanesipun.

Sesarengan Republik Indonesia dados negari ingkang merdika, Sri Sultan Hamengku Buwono IX sampun paring sengkuyung ingkang kathah. Kejawi minangka pejuang kamardikan, Sri Sultan Hamengku Buwono IX kacathet minangka Menteri Negara ing Kabinet Syahrir (2 Oktober 1946 – 27 Juni 1947) dumugi Kabinet Hatta I (29 Januari 1948 – 4 Agustus 1949). Ing Kabinet Hatta II (4 Agustus 1949 – 20 Desember 1949) dumugi era RIS (20 Desember 1949 – 6 September 1950) minangka Menteri Pertahanan, ugi minangka Wakil Perdana Menteri ing era Kabinet Natsir (6 September 1950 – 27 April 1951). Sri Sultan HB IX tasih nyengkuyung mawi maneka warni kalenggahan dumugi warsa 1973 minangka Wakil Presiden Republik Indonesia ingkang kaping kalih. Kalenggahan punika dipun ayahi dumugi surya 23 Maret 1978, nalika Sri Sultan Hamengku Buwono IX ngumumaken menawi lengser saking kalenggahan Wakil Presiden.

Kejawi anggadhahi peran ing politik, Sri Sultan Hamengku Buwono IX ugi katetepaken minangka Bapak Pramuka Indonesia. Khusus ing kepanduan punika, HB IX pikantuk medali Bronze Wolf saking organisasi resmi World Scout Committee (WSC) minangka pengakenan sumbangsih HB IX kagem kepanduan dunia.

Ing surya 2 Oktober 1988 ndalu nalika HB IX tindak dhateng Amerika Serikat, Sri Sultan Hamengku Buwono seda ing George Washington University Medical Center. Nuli dipun sareaken ing Kompleks Pasareyan Imogiri kairingan sakelangkung kathah tiyang ingkang nandang dhukita. Ing wekdal punika, Kyai Wijayandaru, inggih satunggaling ringin kurung ingkang wonten Alun-akun Ler, ambruk, kados ngraosaken dhukita ugi. 

Lumantar SK Presiden Republik Indonesia Nomor 053/TK/Tahun 1990, ing surya 30 Juli 1990, Sri Sultan Hamengku Buwono IX dipun paring gelar Pahlawan Nasional inggih saking kathatipun jasa kagem bangsa lan negara.

Tingalan Dalem Sri Sultan Hamengku Buwono IX

Selokan Mataram salah satunggaling karya Sri Sultan Hamengku Buwono IX ingkang kawentar. Saluran toya ingkang nyambungaken Kali Progo kaliyan Kali Opak ingkang nyigar Ngayogyakarta saking sisih kilen dumugi sisih wetan menika paring toya ingkang mboten mandheg kagem sawah lahan ing sak kiwa tengenipun. Proyek Selokan Mataram punika kasil nyalemtaken tiyang Ngayogyakarta saking program kerja paksa Jepang, utawi Romusha. Solusi ingkang langkung sae, kejawi nylametaken rakyat, ugi paring manfaat dugi wekdal punika.

Ing babagan pendidikan, Sri Sultan Hamengku Buwono IX nyengkuyung hadeging Universitas Gadjah Mada. Salah satunggaling pawiyatan inggil ingkang sampun ngasilaken tokoh nasional menapa dene internasional menika rumiyinipun ngagem Pagelaran lan wewangunan sane sing sak kiwa tengenipun Karaton kagem srana sinau para mahasiswa. Sesarengan kawontenan universitas ingkang sampun berkembang, Bulak Sumur ingkang kagunganipun Karaton dipun paringaken supados dipun bangun gedung utama, Balairung UGM, ingkang dipun rancang piyambak kaliyan Presiden Soekarno nalika semanten.

Kadosdene para Sultan sakderengipun, Sri Sultan Hamengku Buwono IX ugi anggadhahi sumbangsih ingkang ageng ing babagan seni. Beksan Golek Menak dipun yasa saking cariyos wayang golek, beksan menika nggambaraken karakter khas beksan gagrag Ngayogyakarta. Karya sanesipun inggih punika Bedhaya Sapta lan Bedhaya Sanghaskara(Manten).