Pangeran Mangkubumi, ingkang madegaken Karaton Ngayogyakarta punika miyos ing tanggal 5 Agustus 1717 kanthi asma Bendara Raden Mas Sujana. Pangeran Mangkubumi inggih punika putra Sunan Amangkurat IV saking garwa ampeyan ingkang asmanipun Mas Ayu Tejawati. Ing mangke, Pangeran Mangkubumi minangka ingkang paring daya saha kekiyatan dhumateng karaton saha sedaya kawula Ngayogyakarta ingkang nembe kemawon dumados.

Wiwit alit, B.R.M. Sujana sampun misuwur bilih trampil olah kaprajuritan. Panjenenganipun wasis nurangga saha ngasta senjata. Panjenenganipun ugi tangat ngibadah sarta tetep ngleluri budaya leluhur. Awit saking punika, sasampunipun ingkang paman asma Mangkubumi seda ing tanggal 27 November 1730, panjenenganipun dipunwisudha dados Pangeran Lurah, inggih punika pangeran ingkang dipunanggep sepuh ing antawisipun para putra dalem. Ing tembe, sasampunipun ngancik diwasa, panjenenganipun ugi ngagem asma ingkang nunggak semi kaliyan ingkang paman inggih punika Mangkubumi.

Ngengingi bab tangatipun ngibadah Pangeran Mangkubumi ingkang princi dipunserat wonten ing Serat Cebolek. Ing mriku dipuncariyosaken bab adatipun Pangeran Mangkubumi siyam Senin-Kemis, salat gangsal wekdal, saha ngaos Kor’an. Ing serat punika dipunandhaarken ugi bab panjenenganipun ingkang remen lelana, srawung kaliyan pabrayan agung, saha paring biyantu dhumateng ingkang sisah.

Awit saking bebudenipun ingkang sae punika, ndadosaken para pandherekipun Pangeran Mangkubumi sanget anggenipun setya tuhu. Ing warsa 1746, nalika nembe perang lawan Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), Pangeran Mangkubumi kagungan pandherek cacahipun 13.000 prajurit, ing antawisipun wonten 2.500 prajurit nurangga. Ngantos ing warsa 1750 kathah tiyang ingkang ndherek ngawula dhumateng Pangeran Mangkubumi.

Paprangan saha Lelabuhan tumrap Nagari Mataram

Warsa 1740 inggih punika warsa ingkang awrat kangge bumi Mataram. Ngraman dumados wonten pundi-pundi wiwit Geger Pacina ingkang dipunpandhegani dening Sunan Kuning ingkang dipunbiyantu Pangeran Sambernyawa, ngantos dumugi wontening golongan-golongan ingkang damel resah ingkang dipunpangarsani dening Pangeran Sambernyawa piyambak ing salajengipun. Temahanipun, karaton kedah dipunboyong saking Kartasura dhhumateng Surakarta ing tanggal 17 Februari 1745.

Kangge ngleremaken ngramanipun Sambernyawa, Susuhunan Paku Buwana II ngawontenaken sayembara, ingkang tumut saha saged menangaken sayembara inggih punika Pangeran Mangkubumi. Salajengipun, Pangeran Mangkubumi badhe nguwaosi pasisir ler Jawi minangka cara kangge ngirangi dayaning VOC ing bumi Mataram. Ananging, awit saking tindak cidra saha piala dipuntindakaken dening Patih Pringgalaya ingkang disengkuyung dening VOC, lampahipun Pangeran Mangkubumi tansah nemahi pepalang.

Awit saking kadadosan kasebat, Pangeran Mangkubumi lajeng milih medal saking karaton lajeng miwiti paprangan dhateng VOC. Tumindak punika dipunsengkuyung dening Pangeran Sambernyawa. Sesarengan kaliyan Pangeran Sambernyawa, Pangeran Mangkubumi kasil mardikakaken wetawis laladan saking VOC.

Ing warsa 1749, kahanan kasarasanipun Sinuhun Paku Buwana II saya mandhap. Walanda ngginakaken kahanan punika kanthi medalaken traktat  ingkang isinipun panyrahan Karaton Mataram sedayanipun dhumateng VOC ing tanggal 16 Desember 1749. Boten dangu, namung kaletan dinten Paku Buwana II surud, lajeng dipunsulihi dening putranipun, Paku Buwana III. Mangertos bilih wonten traktat kasebat, ndadosaken Pangeran Mangkubumi saha Pangeran Sambernyawa saya sereng anggenipun nempuh mengsah. Temahanipun, namung ing etangan sasi, sasat sedaya wewengkon Karaton Mataram sampun saged dipunkuwaosi dening Pangeran Mangkubumi.

Awit gagal anggenipun mengsah dhateng Pangeran Mangkubumi, ndadosaken Gubernur Jawa sisih ler, Baron van Hohendroff mundur. Kajawi saking punika, Gubernur Jenderal Baron van Imhoff ingkang lenggah wonten Batavia ugi tumut rumaos kasoran, kang salajengipun nandhang gerah temahan seda. Salajengipun pangat Gubernur Jawa ler ingkang mapan ing Semarang dipunsrahaken dhumateng Nicholas Hartigh.

Owah-owahan pamarentahan kasebat ndadosaken ugi owahing cara ngrampungaken perkawisipun. Hartihg ingkang kondhang anggenipun mlipis basa Jawi kagungan pamanggih bilih kangge ngrampungaken perkawis punika namung saged kanthi cara nyaketi Pangeran Mangkubumi saha nawakaken bedhamen. Awit mangertosi panjenenganipun boten saged nglampahi piyambak, mila ngutus piyantun turun Arab, Syekh Ibrahim utawi limrah kawastanan Tuan Sarip Besar, kangge nawakaken pepanggihan dhumateng Pangeran Mangkubumi.

Ing tanggal 23 September 1754, pepanggihan antawisipun Hartingh kaliyan Pangeran Mangkubumi nuwuhaken kasil. Wosing rembag inggih punika rancangan prajanjen ingkang ing tembe dipunsebat Palihan Nagari. Asilipun pepanggihan dipuaturakan dhumateng Gubernur Jenderal saha Sinuhun Paku Buwana III. Sinuhun Paku Buwana III nyarujuki ing tanggal 4 November 1754. Salajengipun asilipun pasarujukan kasebat dipundadosaken Prajanjen Giyanti kang ing tanggal 13 Februari 1755 dipuntapakastani. Kanthi makaten, Pangeran Mangkubumi dipunwisudha minangka raja kaping setunggal ing Ngayogyakarta Hadiningrat kanthi asma Sri Sultan Hamengku Buwana I.

Kasultanan Mataram Ngayogyakarta Hadiningrat

Ing Babad Nitik Ngayogya, dipuncariyosaken bab kawicaksanan saha kasaenanipun Sultan Hamengku Buwana I. Dipunsebataken ugi bab katrampilanipun ing bab arsitektur. Kangge nemtokaken dunungipun Karaton Ngayogyakarta, miturut cathetan kasebat, panjenenganipun nimbang supados ing benjang karaton saged damel raharja saha tentreming kawula Ngayogyakarta.

Karaton Ngayogyakarta kang madeg jejeg ngantos sapunika dumunung wonten ing papan ingkang sae. Dipunkupengi dening lepen Code wonten sisih wetan saha lepen Winongo wonten sisih kilen. Wonten sisih ler dipunwatesi dening redi Merapi wondene ing sisih kidul dipunwatesi gisik Seganten Kidul. Wewangunaning karaton sedaya dipunrancang dening Sri Sultan Hamengku Buwana I piyambak. Panjenenganipun ugi ingkang ngrancang tata wewangunaning Karaton Surakarta. Ing Karaton Ngayogyakarta, boten namung tata wewangunan, sedaya rerenggan ngantos dumugi tetuwuhan sajroning karaton dipunrancang kanthi sae saha mengku werdi ingkang inggil. Kajawi ngrancang wangunan karaton, Sri Sultan Hamengku Buwana I ugi ngrancang Taman Sari. Awit saking punika, sejarawan paring sesebatan dhumateng panjenenganipun minangka “a great builder”, kados Sultan Agung.

Warisan Sri Sultan Hamengku Buwana I kangge warga Yogyakarta ageng sanget. Panjenenganipun ingkang paring piwulang bab watak satriya, inggih punika nyawiji, greget, sengguh, ora mingkuh. Piwulang luhur punika dipunagem ing tata laku prajurit ing karaton, abdi dalem, saha rinesep jroning tata beksan ingkang winastanan Joged Mataram. Sri Sultan Hamengku Buwana I ugi paring piwulang bab “golong gilig manunggaling kawula Gusti” sarta “Hamemayu Hayuning Bawana”. Sedayanipun dipunugemi saha dipunagem para kawula boten namung ing karaton nanging kagem sedaya warga Yogyakarta.

Ing babagan seni, tilaranipun Sri Sultan Hamengku Buwana I ing antawisipun inggih punika Beksan Lawung, Beksan Ringgit Tiyang Lampahan Gandawerdaya, Beksan Eteng, saha Ringgit Purwa.

Sri Sultan Hamengku Buwana I surud ing tanggal 24 Maret 1792 (1 Ruwah 1718 AJ), lajeng dipunsarekaken wonten ing Astana Kasuwargan, Pajimatan Imogiri. Ing tembe, tanggal 3 November 2006, panjenenganipun dipunkukuhaken minangkia Pahlawan Nasional awit lelabuhanipun tumrap nagara.