Sri Sultan Hamengku Buwana II inggih punika putra dalem Sri Sultan Hamengku Buwana I kaliyan prameswarinipun ingkang kaping kalih. Panjenenganipun kagungan asma timur Raden Mas (R.M.) Sundara, ingkang miyos ing lereng Gunung Sindoro surya kaping 7 Maret 1750. Nalika taksih alit, R.M. Sundara kaliyan Ibu, Gusti Kanjeng Ratu (GKR) Kadipaten dedunung ing pangalusan amargi prang kaliyan VOC. Kahanan punika ingkang dadosaken sipat saha watakipun RM Sundara ingkang kendel ugi sura.

Nalika titi wancinipun prajanjen Giyanti lajeng Sri Sultan Hamengku Buwana I sakulawarga dalem boyongan dhateng Kraton Ngayogyakarta. Wiwit saking punika, R.M. Sundara dados putra raja ingkang sanget dipuntresna saha dipunpitajeng Sri Sultan Hamengku Buwana I. Ing taun 1758, nalika R.M. Sundara dipunsupit, panjenenganipun dipundadosaken putra mahkota.

Sajatosipun lumantar saking garwa prameswari ingkang kaping setunggal (G.K.R. Kencono), Sri Sultan Hamengku Buwana I sampun netepaken putra mahkota inggih punika R.M. Enta saderengipun prajanjen Giyanti. Lumantar seratan para pujangga kraton, dipuncariyosaken bilih R.M. Enta nandang gerah sasampunipun saking Barabudhur lajeng surut. Awit saking punika, asma dalem putra mahkota dipunparingaken dhateng R.M. Sundara.

Nalika R.M. Sundara wiwit tumapaking diwasa, Sri Sultan Hamengku Buwana I anggadhahi niyat badhe dhaupaken kaliyan putri saking Kraton Kasunanan Surakarta. Lumantar jejodhoan punika, Sri Sultan Hamengku Buwana I taksih kagungan krenteg kagem nyawijikaken trah Mataram. Kacariyos bilih R.M. Sundoro tindak dhateng Surakarta ing taun 1763 ugi 1765. Ananging niyat jejodhoan punika wukan amargi putri Paku Buwana III dhaup kaliyan putra saking Adipati Mangkunegara I.

Nalika R.M. Sundara taksih timur, sasambetan Kraton Yogyakarta kaliyan Surakarta kirang sae. Ingkang jalari inggih punika tapel watesing nagri ingkang boten cetha. Bedhame lumantar jejodhoan boten kasil. Lajeng ing tanggal 26 April 1774, dipundamel prajanjen Semarang ingkang dipunpandhegani dening Gubernur VOC Van de Burgh. Prajanjen punika ngasilaken wates nagri ingkang cetha supados boten wonten pepaben ing salajengipun.

R.M. Sundara menggalih bilih prajanjen Giyanti saha prajanjen Semarang punika andamel wewengkoning raja-raja Jawa tansaya ciyut nanging tansaya amba tlatah jajahanipun VOC. Panguwasaning VOC saya katon wiwit Sri Sultan Hamengku Buwana I ugi Sunan Paku Buwana III saya suda kasarasanipun.

Wiwit saking punika, raos sengit saking R.M. Sundara dhumateng para panjajah VOC saya kathah. Ananging, kanyatan punika malah ndadosaken Sri Sultan Hamengkubuwana I saya tresna saha nggadhang R.M. Sundara supados saged jagi saha nglestantunaken Ngayogyakarta saking panjajah. Lajeng R.M. Sundara dipuntetepaken minangka bakal raja ing taun 1785. Kadadosan kasebat miturut para sejarawan minangka panggantosing abad taun Jawa (1700) kang lumrahipun dipuntandani kaliyan lelampahan ingkang wigatos ing bumi Jawa.

R.M. Sundara miwiti damel ewah-ewahan jroning Kraton ugi supados saged jagi Kraton Ngayogyakarta saking pangamah-amahing VOC. Panjenenganipun ugi ngupaya gagalaken Benteng Rustenburg ingkang dipunpandegani kaliyan Komisaris Nicholas Hartingh wiwit taun 1765 kanthi cara ngerahaken buruh saking kraton kangge bangun tembok baluwarti ingkang ngupengi alun-alun ler kaliyan kidul. Kangge nambahi pananggulanging, mriyem cacah 13 dipunpapanaken wonten ing sangajengipun kraton ngadhep ing arah benteng Walandi kasebut.

Raos nolak panjajah punika saya ndadra sasampunipun R.M. Sundara dados Sri Sultan Hamengku Buwana II nalika tanggal 2 April 1792. Panjenenganipun nampik panyuwunan saking wakil VOC ingkang nuntut dipunjejeraken lenggahipun ing saben acara pepanggihan kaliyan sultan. Kajawi punika, tanpa ngajak VOC, Sri Sultan Hamengku Buwana II amilih piyambak patihipun ingkang bakal gantosaken Danurejo I amargi sampun seda nalika wulan Agustus 1799.

Wonten kathah kadadosan wigatos nalika wiwitaning abad 19. Minangka dados perusahaan dagang, VOC bangkrut lajeng dipunbibaraken. Ing wekdal punika, Krajan Walandi dipunrebat Napoleon saking Prancis. Bekas wilayah ingkang dipunkuwasani VOC lajeng dipunpangarsani dening pamarentah kolonial. Kangge paring tetenger kasebat, ing tanggal 14 Januari 1808, Herman Willem Daendels dados Gubernur Jendral Hindia Belanda minangka gantosing Albertus Henricus Wiese.

Daendels damel ewahan ingkang dadosaken kraton-kraton tilasing jajahan VOC minangka jajahanipun Krajan Walandi. Awit saking punika, Daendels ngedahaken raja Jawa teluk kaliyan Raja Walandi. Daendels ugi damel angger-angger bilih ingkang ngemonah alas kedah pamarentah kolonial.

Sri Sultan Hamengku Buwana II nampik paugeran enggal punika. Awit saking punika, Daendels rawuh dhateng Yogyakarta kanthi ngirid 3300 prajurit saha dadosaken Sultan Hamengku Buwana II kedah lengser keprabon. Lajeng dipunsulihi dening putranipun, R.M. Suraja minangka Sultan Hamengku Buwana III ing tanggal 31 Desember 1810.

Sultan Hamengku Buwana III kedah nyarujuki prajanjen kaliyan Walandi kanthi sarat ingkang awrat. Ananging prajanjen ingkang dipuntetepaken ing Januari 1881 punika boten siyos dipunlampahaken awit dhatengipun Inggris ingkang ndadosaken Walandi mundur. Wekdal punika dipunginakaken Sri Sultan Hamengku Buwana II kangge madeg ratu malih. Panjenenganipun nglengseraken Hamengku Buwana III saha paring ukuman dhateng Patih Danureja II ingkang memitran kaliyan Daendels.

Watek Sri Sultan Hamengku Buwana II ingkang keras punika ndadosaken panjenenganipun cogkrah kaliyan panjajah. Tinindhihan dening Letnan Gubernur Inggris, Thomas Stamford Raffles, Kraton Ngayogyakarta dipunserang dening prajurit Sepoy saking India nalika tanggal 20 Juni 1812. Awit saking punika, Kraton Ngayogyakarta kabedhah, raja brana kalebet ewonan naskah Jawa dipunjarah. Sri Sultan Hamengkubuwana II dipunjiyat lajeng dipunbucal ing Pulo Pinang ngantos dumugi 1815.

Konduripun Sri Sultan Hamengku Buwna II dhateng Jawa ing taun 1815 boten dangu. Sasampunipun panyrahan jajahan Inggris dhateng Walandi ing tanggal 9 Agustus 1816, Walandi lajeng bucal Sri Sultan Hamengku Buwana II dhateng Ambon ing tanggal 10 Januari 1817 amargi dipunanggep bebayani. 

Wondene ing wekdal punika, Ngayogyakarta nembe nandang kasisahan. Sri Sultan Hamengku Buwana III surud, lajeng dipungantosaken dening putranipun ingkang taksih timur minangka Sri Sultan Hamengku Buwana IV. Boten dangu anggenipun dados ratu, Sri Sultan Hamengku Buwana IV surud, lajeng dipungantosaken dening putranipun ingkang taksih timur minangka Sri Sultan Hamengku Buwana V. Ing wekdal punika salajengipun tuwuh paprangan mengsah Walandi ingkang dipunpangarsani dening Pangeran Dipanegara.

Sri Sultan Hamengku Buwana II ingkang salajengipun dipunsebat Sultan Sepuh, dipunanggep dening Walandi boten namung dados pepalang, ananging ugi saged dados panengah awit panjenenganipun dipunkurmati dening sedaya sentana dalem kraton. Mila dipuntetepaken kangge ngonduraken Sri Sultan Hamengku Buwana II dhateng Ngayogyakarta malih, lajeng dipunangkat malih dados raja ingkang kaping tiganipun ing tanggal 20 September 1826.

Ing wekdal pamrentahanipun ingkang kaping tiga punika, kasarasanipun Sri Sultan Hamengku Buwana II radi kirang sae amargi sampun sepuh. Ing tanggal 3 Januari 1828 (15 Jumadilakir 1755), panjenenganipun surud amargi gerah. Panjenenganipun dipunsarekaken ing Kotagede amargi ing wekdal punika taksih lumampah prang Jawa satemah boten saged dipunsarekaken ing Makam Raja-Raja Imogiri.

Warisan dalem Sri Sultan HB II

Kados dene Sri Sultan Hamengku Buwana I, Sri Sultan Hamengku Buwono II ugi marisaken tetilaran karya, kados damel korps kaprajuritan ingkang dipunjangkepi kaliyan prabot saha gaman ingkang langkung sekeca, ngantos damel benteng baluwarti ingkang dipunjangkepi mriyem kangge njagi kraton saking mengsah.

Ing babagan sastra panjenenganipun marisaken karya ingkang asipat heroik kados Babad Nitik Ngayogya kaliyan Babad Mangkubumi. Babad punika nyariyosaken madeging Kraton Ngayogyakarta. Wonten malih karya sastra ingkang asipat fiksi, antawisipun Serat Baron Sekender kaliyan Serat Suryaraja. Ingkang pungkasan inggih punika karya pustaka ingkang dipundadosaken pusaka Kraton Ngayogyakarta.

Kejawi punika, panjenenganipun ugi dhawuhaken supados damel ringgit wacucal kanthi watak perang saha nganggit ringgit tiyang kanthi lampahan Jayapusaka. Paraga utama ing lampahan kasebat inggih punika Bima, ingkang gadhahi watek jujur, keras ugi teges ingkang jumbuh kaliyan watekipun Sri Sultan Hamengku Buwono II.